"Sıradan konuşmaya karşı, 'örgütlü şiddeti' temsil eden bir yazı türüdür edebiyat." (Roman Jacobson, Sekiz Yazı)
Geçmişte öyle ya da böyle yolu şiirle kesişen insanların eğitim yoluyla elde ettiklerine inandıkları, çoğunlukla kendilerini ve başkalarını tekrar etmekten öteye geçmeyen son derece cüretkâr atılımlarla ortaya koydukları şiir görünümlü genel kirlilik, ne yazık ki bizi şiirin hakikatinden hızla uzaklaştırıyor.
Poetika denildiğinde, genelgeçer bir kabul olarak çoğunlukla biçim ve içerik yönünden şairin ayırt ediciliğinin; onu diğerlerinden ayıran, farklılaştıran özellikler anlaşıldığından, eleştirinin temelde şiirin var olma halini hedef aldığı, oluşturulan içsel özün neliğine dair bir kazı olduğu gerçeğinin gözden kaçırılarak kasıtlı olarak bulanıklaştırıldığı bu sularda, şairinden çıkıp okuyucusuna bırakılan bir yapıtın eleştirel alımlama süreciyle sınanması, eleştiriden rahatsız olan kitlenin itirazlarından kaynaklanan tüm zorluklara rağmen olmazsa olmaz bir gerekliliktir.
Ayşe Şafak Kanca ilk kitabı Azalma Vakti'nde kendi köklerine doğru bir yolculuğa çıkarır okuyucuyu, kendi tarihine bakar, zamanın gerisinden seslenir; şimdi burada olmakla geçmişin, kaybolup yitip gidenin ardından duyduğu sarsıntıyı, ölümü hatırlatır. Güvenli alanlar kurar kendine. Şiirinin özgül ağırlığını kurmaya çabalarken, fiziksel sınırlılığı içinde nesnel olana dair arayışını sürdürür. Bu çaba yer yer bazı sözcük tekrarları ve anlam kaygısı ve çokseslilik nedeniyle yara alsa da genel olarak şiirlerinin duyusal varlığını çok fazla sakatlamaz.
Şiirde çokseslilikten anladığımız Necmiye Alpay’ın değinisiyle, toplumcu şiirin bireycilikten uzak, erdem olarak görülen şiiri halka yaklaştırarak kitlesel sesin amaçlandığı anlayıştan çok, şair olarak konuşan "ben" ile başkaları arasında kabul edilmiş belirgin sınırların yokluğudur.
Mavi, bahçe, kuytu, gölge, gövde, dolanık, dolaşık, misket, gökyüzü gibi sıklıkla kullandığı kelimeler şairin Haziran 2022 tarihinde çıkan Yanık Bal Kokusu'nda da göze çarpar.
İlk kitaba adını veren "Azalma Vakti" şiirinde Kanca, şöyle seslenir:
AZALMA VAKTİ
Bir rüya gölgesiydi ayın büyüsü
Esmer ateşiyle tutuşmuş rüzgârın
Gecenin sırrı gelip çatmış pencerede
Vaktiydi, yavaş yavaş
Azalmanın, suyun titreyen çemberinde.
Vaat kapısına baktı su bülbülü
Boş yere, göğün yüzü solgun
Hüsnüyusuf kokusu viran.
Ne bir heves ne de bir arzu
Eyvah, bitkin bahçede!
Nihayet uyku sessizliğini giydi zaman.
Anlatma/duyumsatma kaygısından çıkıp anlaşılıveren şiir korkutucu bir züppelik barındırır daima. Sezgisel, duyulur olanın zihnimizdeki boşlukları doldurma ihtimalinin yerini son derece bayağı bir şekilde öğretme işine bıraktığı bu indirgemeci dil bir yakınlaşma gayretinden çok, şairin başkalarıyla arasına koyduğu mesafenin silikleşmesine neden olur. Anlaşılmak için yazılanda değildir sihir, şiir anlamak adına girişilen gayretin içinde gizlenir. Çünkü ne kadar çabalarsanız çabalayın, iyi şiirle uzlaşamazsınız. Sahici olan da bu sonsuz çabanın kendisidir.
Ayşe Şafak Kanca, bu durumun yaratacağı sakıncaların farkında olduğunu bilerek aradaki sınırın silikleşmesine, ortadan kalkmasına izin vermez. Onun şiirinde anlamdan önce bizi vuran dalga, bütün duyuların iç içe geçtiği bir oluşun kıyılarımızı döven duyusal varlığıdır.
Kitabın hemen başında "O Ev" adını taşıyan şiirinde Kanca'nın "Azalma Vakti"yle bizi yüzleştirmek istediği şeyin ne olduğunu sezeriz:
Hava kararınca başlardı içimde ürkek bir sızı
Gözden düşerdi gün sıyrılıp kaçardı elimden pırıltı
Örgülerini çözerdi bulutlara yaslı pencereler
Kaç göz olurdu korku iki paska arası
Bilmezdim her gece nerede
Çırılçıplak saklanacak yıldızlar
Geçmiş kışların ölüsü
Nefessiz kalmış korkum
O yaşlı köy evi
Yanımdan koşarak geçen mavi çocukluğum
Gündelik, sıradan hayatlarımızın içinde hemen her gün hepimizin yaşadığı dönüp geriye bakma arzusu, bilinçdışının gölgeleri arasından çekip çıkarmaya çalıştığımız çocukluğumuz, derin bir alacakaranlık duygu bütünlüğümüzü parçalar.
Orhan Koçak'ın Yücel Göktürk'le yaptığı Turgut Uyar ve Başka Şeyler başlıklı Metis Diyaloglar kitabının bir yerinde, "(...) Yeni bir şeyin ortaya çıkması için artık kendisini de kaybetmesi gerekiyor. Bu programlı bir şey olabilir. Kendini kaybetmenin de yöntemleri vardır," der.
Ayşe Şafak Kanca'nın şiirlerinde yeni olana dair, genel olarak böyle bir çabanın varlığından söz etmek mümkündür.
HÜZÜN KENDİNDEN BAZI BAHARLAR
Yirmi birini geçtik mavi günlerin
Bahçemde kiraz çiçekleri.
Sürgünüm pır pır dalına
Erik çiçeğine, mor salkımına
Turuncu gün batımlarına.
Çamın tepesi iki gugukçuk
Ay ışığında gölgeler yasta.
Hüzün kendinden bazı baharlar
Ölüm mü kokar babasızlık nisanda?
Ah baba, senin de kaçıracağın bir bahar varmış.
Eleştiri, kimden gelirse gelsin, söylediği şeye çok da bakılmadan, daha en başından eleştiri sahibinin düşman arazide konumlandırıldığı ve çatışma riskinin son derece yüksek seyrettiği tehlikeli bir uğraştır. Sözkonusu şiir olduğunda neredeyse her Türk'ün bir şekilde uğraş alanı olarak sevilmez ne eleştiri, ne eleştirmen. Öyle ki kendini eleştiriden münezzeh gören bir kısım şair, yapılan her eleştiriyi kendine yapılmış sayar. Şiir eleştirisinin, şair eleştirisinin örtülü suç ortağı olarak görüldüğü böyle bir zamanda, gerçekçi eleştirel bir tutumdan söz etmek pek de mümkün değildir.
GÖĞÜNÜN KARASINDAN SUÂL ETTİ
Boşluk
Göz alabildiğine gökkara
Yakın gürültü, eli kulağında.
Zamanını bekleyen dalganın
İzini sürüyor esneyen sabah
Güvercin kuğurtuları arasında.
Sığırcık bebeği, ölmek için
Uyanmış pençe rengine
Ciyak ciyak günün...
“Neden yaşandı bir gün daha bugün
Yarın olmayacaksa?” dedi küçük kız
Gözleri keçe yeşili.
Bir dal büküldü boynu
Filizkırana...
Ses, işitsel imgelem ve görme duyusu. Ölümsüz tabiat, ölümlü insan. Yok olmamak için her şey. Yakıcı dünya duygusu ve sonunda varılan sefillik. Kaderi ve zamanı bilip anlamak için giriştiği sürekli bir meydan okumadır Kanca'nın şiiri.
Necmiye Alpay Edebi Şeyler'den çıkan Beklediler Gitmedik’te, gelinen noktaya dair şöyle bir saptamada bulunur:
"'Sunuş' kavramı, şiirin ve sanatın neliği bağlamında ilk adım ölçütü olarak tek kalmaya aday. (...) ...bugün bir nesnenin sanat yapıtı olma ihtimalini akla getirecek tek vazgeçilmez ilke, yaratıcısı tarafından öyle sunulmasıdır." (s. 13)
Alpay'a göre artık sanat yapıtı olma kriteri, şiir için de şairi tarafından öyle sunulmasından öteye bir başka şeyi gerektirmeyen bir süreçtir.
Onun "öyle sunulması"yla şiirde yeni olana dair bakmamız gereken, mevcut biçimlere uymayan, kendisinden öncekine benzemeyen, onu taklit etmeyen, devam ettirmeyen; farklı biçim ve duyusal varlığa sahip olup olmaması değildir artık.
Şairin şiiri öyle sunmuş olmasının yeter sebep olarak görüldüğü böyle bir kabulde:
"Sunulmak sanat yapıtı için 'gerekli şart' olmakla birlikte 'yeterli şart' olabilir mi? Yapıtın kabul görmesi için, yaratıcısı tarafından sunulduktan sonra bütün bir eleştirel alımlama sürecinden geçmesi gerekmiyor mu? (...) Sunulanın sanat olma iddiasını yerine getirip getirmediği, göreceği eleştirel karşılıkla belirleniyor," (s. 14) diyerek sürdürür sözlerini Alpay yine aynı kitapta.
Ayşe Şafak Kanca, şiirini öyle sunmakla kalmaz, devamlılık için yeniyi arar.
İkinci kitabı Yanık Bal Kokusu'ndan:
ISSIZLIĞA BENZİYORUZ
Uzaktan bakınca ıssızlığa benziyoruz
kendi gövdemize uzanmış
hayırsız bir ufukta
gece inip gün battıktan sonra
orda, telaşlı kıpırtılarında
köpekler ürüyor karanlıkta
"olmak ya da olmamak"
kalemler kırıla
mil çekiyorum gözlerime
aynı çizgide ilerlemişsen alnında
güzel yaş almışsın demektir bu
yas haddinden emekli bir tuhaf duygu
hiç kapanmayan yara üşüyor
ben hâlâ sürüyorum bu toprağı
menzilde birkaç güvercin, karabatak
kaldıysa da vur
belki buzlar eriyecek yaza
susmak, dünden kalan bir keskin bıçak
ağzımın kenarında şakıyan kuş şimdi
konuşmayalım artık
elleri soğumuş çocuklar
eski misketlerini kırıyorlar
"Öyle sunulan"la ilk karşılaşma önemlidir. Süreklilik, tekrar etmeyenle, öykünmeyenle mümkündür. Yeni olan kendini, varlığını ancak böyle duyurabilir. Bu noktada iyi şiiri anlamak için teorik bilgi her zaman yeterli olmayabilir. Çoğu zaman bunu sadece biliriz. Nasıl olduğuna dair açık, net ifadeler bulamasak da biliriz. Maruz kaldığımız bir çarpışma, öznel bir duyumdur. Tikel ve kendi içine doğrudur.
Sancılı bir müzik, çocukluğun benzersiz ritmi ve kopuş duygusu. Çağıldayan söz, soğuyan ve parçalanan dünya.
"(...) Her yazınsal ya da bilimsel hareket, her şeyden önce, üretilmiş olan yapıtın temeline dayanılarak değerlendirilmelidir, bildirgelerindeki parlak sözlere göre değil. (...)" (Roman Jakobson, Sekiz Yazı)
Dilin bir kıyısından öteki kıyısına, şiirin köpüren suları, bir parça kül ve uçurumun karanlıklarına dökülen sessizlik.
Ayşe Şafak Kanca, sıkı sıkıya sarıldığı bütün bir evreni şairce görme çabasını sürdürüyor.
OHANNES
Hesaba kitaba gelmiyor evren beyaz
çarşaflar kirli genişliyor
soğuk dokunuşlar radyasyonlu çat
diye kırılıyor aklımın ucu
mikrodalganın önünde "durmak tehlikeli ve yasak"
geri çekiyorum elimi ilerisi karadelik
(Ayşe Şafak Kanca, Azalma Vakti, Şiir, İstanbul: Hayal Yayınları 2020, 88 s.; Yanık Bal Kokusu, Şiir, İstanbul: Anima Yayınları 2022, 72 s.)
(Hürriyet Gösteri dergisi, 2023)
