Ahmet Yaşar Ocak ile Söyleşiler

Mehmet Can Doğan

mehmetcandogan@yahoo.com

Kendi çalışmaları ile tarihçinin çalışma tarzı ve yönteminin söz konusu edildiği, kitabın ?Tarihçiliğimiz Üzerine? başlıklı bölümünde yer verilen ?Tarih Araştırmalarında Yöntem? başlıklı söyleşi, son iki bölümdekiler gibi, bir ömrün özeti olarak okunabilir. Kitabın üçte ikisini oluşturan ve ?Alevîlik Etrafında?, ?Türkiye?de Dinî Yapı?, ?Osmanlı Üzerine? bölüm başlıkları altında sunulan diğer söyleşiler, Türkiye?de özellikle 1990?lardan bu yana çokça tartışılan ve hâlen de gündemde sıklıkla yer bulan konular merkezinde gelişiyor. 
Muhsin Mete?nin yayına hazırladığı Benden Sual Ederseniz?de, yirmi dört söyleşi bir araya getirilmiş. Geçen yıl ?Ahmet Yaşar Ocak Kitabı? sunumu ve Arı Kovanına Çomak Sokmak adıyla Timaş Yayınları tarafından yayımlanan nehir söyleşi kitabının ardından gelen Benden Sual Ederseniz?i, Ahmet Yaşar Ocak külliyatının tamamlanmasına yönelik bir katkı olarak değerlendirmek mümkün. Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak Türk tarihinde heterodoks hareketlerle ilgili çalışmalarıyla tanınan saygın bir bilim adamı. Babailer İsyanı, Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, Türk-İslam İnançlarında Hızır Yahut Hızır İlyas Kültü, Osmanlı İmparatorluğu?nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderiler, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (1500-1700) adlı kitapları, yazarın söyleşilerinde belirttiği gibi, alanında hak ettiği ciddi tartışmaları başlatamasa da genel okuyucu tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Tarihsel olanın vesika ihmal ve göz ardı edilmeden günümüze etkisi, uzantıları ve yansımaları, Ocak?ın anılan çalışmalarında tespit edilip yorumlanmıştır. Söylemek bile fazla ki bu, entelektüel bir tutumdur. Ocak?ı sıradan bir akademisyen olarak anılmaktan kurtaran da bu tutumudur. Sabri F. Ülgener?in çalışmalarından aşina olduğumuz bir sosyal bilimci/kültür bilimcisi tutumudur bu. Rasyonel olduğu kadar sağduyulu, belgeci olduğu kadar yorumcu, bir alanın uzmanlık bilgisine önem verdiği kadar sanat ve edebiyat eserlerine de önem atfeden bu tutum, yaşanan hayatın kültürel kodlarını tarihten bulmasıyla ayrışır. Ne bugünü geçmişin üzerine yayarak ne de geçmişle bugünü baskılayarak gölgeleyicidir; tam tersine aydınlatıcı bir niyetle belirginleşir.

BİRİKİMİ ÖZETLİYOR

Ahmet Yaşar Ocak?ın kitapları, kültürün ve toplumsal hareketlerin tarihsel derinliğiyle aydınlatılması bakımından önemlidir. Benden Sual Ederseniz adlı söyleşiler kitabında, hem çalışmalarının ana hatlarını görmek hem de entelektüel bir bilim adamı olarak portresini belirginleştirmek mümkündür. Söyleşilerin bir araya getirildiği benzeri çalışmalarda olduğu gibi Benden Sual Ederseniz?de de bir entelektüelin ömrü boyunca üzerinde çalıştığı ve kafa yorduğu konularla ilgili görüşleri, genel olarak belirmektedir. Bu tarz kitaplar, hem yazarın diğer kitaplarına yönelmeyi sağlayan ipucu metinlerdir hem de diğer kitaplarındaki birikimin ve tutumun süzülmüş hâlde iletildiği özetleyici yayınlardır.
Benden Sual Ederseniz?de, Türkiye vasatında genel geçerleri sorgulayıcı bir birikimle konuşan entelektüel bir portre belirir. Bu, kendiliğinden oluşan bir durumdur; yoksa Ahmet Yaşar Ocak?ın ?sorgulayıcı? olmak gibi bir niyet taşıdığı söylenemez. Çalışmaları merkezinde ve Türkiye?nin güncel sorunları doğrultusunda yöneltilen sorulara verdiği cevaplar; Alevîlik, İslam, Osmanlı, din ve siyaset ilişkisi gibi netameli alanlarda tabulara dokunur. Bu yüzden, anılan alanlarda berrak bir zihinle konuşan Ocak?ın rahatsız edici bir söylem geliştirdiği açıktır. Nitekim kendisi de Türkiye?deki entelektüel ortam ve düzeyi gözeterek, ?çoğu aydınımızın ne yazık ki bir yandan demokrasi, özgür düşünce, hoşgörü gibi kavramları dilinden düşürmeyip, gerçekte ise kendi gibi düşünmeyenlere her fırsatta saldırmasını ikiyüzlülük olarak görüyorum? (s. 13) der.  Ahmet Yaşar Ocak özelinde yukarıda anılan ikiyüzlü tavrı hazırlayacak gerekçeler rahatlıkla bulunabilir. Çünkü Ocak, özcü tutum ve davranışların rahatını bozacak görüşler ileri sürer. Örneğin Babaî, Şahkulu, Celâlî isyanlarının ?16. yüzyılda Avrupa?da Katolikler ile Protestanlar arasında olan türden bir din savaşı? olmadığını, yani ?Sünnîlere karşı değil, Osmanlı merkezî yönetimine karşı vuku bulduğunu?, ?Türk heterodoksisinin Babaî hareketiyle derlenip toparlandığını? ve ?Alevîlik ve Bektaşîlik[in] bu hareketle Anadolu?daki tarihsel temellerini bul[duğunu]? (s. 21-22) söyler. Bazı konuların kabullerle gerçeklikten uzaklaştırıldığını vurgulayan Ocak, Hz. Ali?yle ilgili kabulde de aynı tutumun işlediğini ve tarihsel bilgiyle uyuşmayan bir ?mitolojik süreç? işlediğini vurgular. Benzer vurgu, ?Bugün bilimsel açıdan bakıldığında, Alevîlik?te mevcut On İki İmam Kültü?nün, bu tarihsel deformasyonun ürünü olduğunu söyleyebiliriz.? (s. 31) cümlesiyle belirginleşir. Ocak?ın önemli tespitlerinden biri, Şah İsmail?in ?mitolojik süreç?i başlatıcı rolüne ilişkindir. Bu bağlamda ?şah? sözcüğüne yüklenen anlamların kökenine dair dikkati hatırlanabilir. Şöyle der Ocak: ?Nefeslerde sık sık geçen ?şah? terimi bunu simgeler. Hem kendini hem Hz. Ali?yi hem de Tanrı?yı bir arada kastetmek suretiyle bu terime bu anlamı yükleyen ilk kişi de muhtemelen Şah İsmail?dir.? (s. 34) 
Ahmet Yaşar Ocak, ?Mehdilik kavramının Alevîliğin temel ideolojisi olduğunu? ileri sürer. Buradan hareketle Cumhuriyet?in kurulmasıyla birlikte Alevîlerin Mustafa Kemal Atatürk?e ?Mehdi? nazarıyla yaklaştıklarını belirtir. 

AHMET YAŞAR OCAK?I MERAK EDENLER

Hz. Ali resimleriyle Atatürk fotoğraflarının yan yana getirilişindeki yönlendirenin bu iddiayla yorumlanması dikkat çekici olabilir. Ocak?ın ?Dedelik kurumu? için söyledikleri, uyarıcı olduğu kadar tarihsel çizginin gözetilmesi bakımından birleştiricidir de. Bu yüzden sözlerini vurgulamak üzere anmak yerinde olacaktır: Tarihsel olduğu kadar güncel ve siyasal bir konu da olan Alevîlik ile ilgili sorunlarda pratik çözümler üretilirken bunların sorunu daha da içinden çıkılmaz bir hâle getirebileceğini belirten Ahmet Yaşar Ocak, entelektüel bir görüş ve tutumla bir yaklaşım önerir. Asimile etme, sindirme, korkutma niyeti taşıyan baskın söylemler yerine yan yana duruşu benimseyen, hazmeden, önemseyen yaklaşımın daha sağlıklı sonuçlar vereceğini söyler.
Benden Sual Ederseniz adı ile sunulan Ahmet Yaşar Ocak ile Söyleşiler kitabı, yukarıda bir söyleşi üzerinden yaptığımız değerlendirmeden çıkan zengin içeriği, her söyleşide koruyan bir çalışma. Alevîlik, Türkiye?de dinî yapı, Osmanlı, tarihçilik ve Ahmet Yaşar Ocak?ın tarihçiliğini merak edenlere ipuçları sunan ve entelektüel bir bilim adamının birikimine kapı aralayan dikkat çekici bir kitap?